UITTREKSELS
Kort door de Bocht nr. 274: De waarheid is op zijn best onbereikbaar

Tussen zwaartekracht en Steen der Wijzen
2005/12/23 in NRC Handelsblad p.29 door Floris Cohen
(...) Simon Schaffer en Steven Shapin: Wetenschap is cultuur. Redactie en inleiding: Lisa Roberts. Vertaald uit het Engels door Fred Hendriks. Balans, 304 blz. € 25,- (...) De twee boeken achter elkaar lezend, kun je je weer eens verbazen over de schijnbaar oneindige plasticiteit van de geesteswetenschappen. (...) Tot nu toe is het alleen in de natuurwetenschap de mens gelukt vormen van stelselmatige feedback te ontwikkelen die het mogelijk maken radicaal boven onze subjectieve feilbaarheid en vooroordeel en zelfbedrog uit te stijgen. (...) Natuurwetenschappelijke kennis historisch situeren, dat is in principe alleen maar winst. Galilei, Newton, Einstein en al die anderen die ooit als deugdzame denkhelden in de geschiedenisboekjes kwamen zijn intussen van hun mythe ontdaan. (...) We moeten niet gaan doen alsof het hele complex aan hedendaagse kennis hoe de natuur in elkaar zit er, al naar de wind waait, morgen weer eens heel anders uit zou kunnen zien. Wie dat in ernst denkt, ontdoet, of hij wil of niet, de natuurwetenschap van haar meest kenmerkende eigenschap. (...) Zijn radicale reductionisme van eertijds beoogde onder meer - dat was de gezonde kant ervan - de natuurwetenschap te ontdoen van het aura van onaantastbare alwetendheid dat sommige bèta's graag mogen ophangen tegen de buitenwereld. Hoezeer de hedendaagse natuurwetenschap wordt aangetast door commerciële belangen en bureaucratische ingrepen, daar laat Shapin enkele onthutsende staaltjes van zien en daar schetst hij een even kritisch als leerzaam beeld van. (...) In zijn inleiding doet Shapin veel moeite om het begrip 'wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw' weg te redeneren (...)

Waarheid is een aantrekkelijke constructie - meer niet
2006/04/01 in NRC Handelsblad p.15 door Heleen Pott
(...) Beweringen zijn waar als ze corresponderen met de feiten, volgens een dominante waarheidstheorie. Volgens een andere theorie zijn ze waar als ze coherent zijn met een groter geheel van andere uitspraken, of als ze het resultaat van een consensus binnen een wetenschappelijke gemeenschap. Ook zijn er theorieën die waarheid helemaal geen eigenschap van iets vinden, maar een overbodig begrip, dat alleen maar leidt tot linguïstische verwarring. Waarheid is een instrument van de taal, zeggen pragmatistische filosofen, als we iets 'waar' noemen bedoelen we simpel dat het 'werkt'. (...) De leugen is niet altijd verwerpelijk meer, de media en de politiek hangen ons van alles aan de neus. Nooit eerder in de geschiedenis werden er zoveel bewuste hele en halve onwaarheden ingezet als vandaag de dag, onthult de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt in On Bullshit (2005). In de huidige cultuur heeft zich een ongekende tolerantie ontwikkeld voor gelul, voor humbug, gedraai en leugentjes om bestwil. Politici weten dat de burgers er al bij voorbaat van uitgaan dat het onderscheid tussen waarheid en onwaarheid toch niet te maken is, en ze kiezen hun marges ruim. (...) Hoogste tijd voor een waarheidsoffensief, vindt Cambridge-filosoof Simon Blackburn. (...) Nu is de strijd tegen het relativisme de laatste twintig jaar vooral een tijdverdrijf van rechtse Amerikanen geweest, die de westerse rationaliteit zien wegzinken (...) Terwijl de creationist George W. Bush en de diepgelovige Tony Blair met een beroep op universele waarden ten oorlog trekken, en hun handlangers systematisch bezig zijn met de constructie van een nieuwe historische werkelijkheid, heeft links geen ander alternatief dan stuurloos mee te dobberen met het politieke tij. Het relativisme heeft alle debat kapotgemaakt en in het morele vacuüm dat is ontstaan, slaan de spindoctors hun slag. (...) Het postmodernisme is geen symptoom, de meest recente verschijningsvorm van een veel ouder conflict, dat terugvoert naar de wieg van de filosofie. (...) Sindsdien staan er in de filosofie twee partijen tegenover elkaar: platonisten en sofisten, universalisten en contextualisten, rationalisten versus relativisten - en telkens gaat het om de vraag of de waarheid absoluut is, of alleen maar relatief. (...) Misschien bij de Duitse denker Friedrich Nietsche. Want als iemand de waarheden van de westerse traditie aan diggelen heeft geslagen, dan was hij het. (...) Nietsche is inmiddels de invloedrijkste filosoof van de continentale traditie. In zijn voetspoor ontwikkelde zich een voornamelijk Franse filosofie, die zich dankbaar op zijn perspectivisme beroept. Filosofen als Foucault, Derrida. Baudrillard en Deleuze twijfelen net als Nietsche aan een algemeen aanvaarde waarheid en geldigheid. (...) Belangrijke Engelstalige filosofen als Wittgenstein, Quine, Davidson, Putnam en bovenal Richard Rorty, sommigen verbonden geweest aan prestigieuze Amerikaanse universiteiten, hebben eveneens argumenten ontwikkeld die het fundament ondermijnen van wat momenteel nog steeds de meest gezaghebbende bron van waarheid en kennis is, namelijk de natuurwetenschappen. (...) De cruciale filosofische vraag is dan ook niet of een uitspraak correspondeert met de feiten. maar onder welke voorwaarden men vindt dat een uitspraak met de feiten correspondeert. (...) Zo gezien is kennis niet een exacte representatie van de buitenwereld, maar de uitdrukking van intersubjectieve overeenstemming binnen een historische gemeenschap. (...) Ook wetenschappelijke waarheden worden niet ontdekt maar gemaakt - niet door het individu afzonderlijk, maar door de collectieve inspanning van velen. (...) Dit soort opvattingen brengt Rorty tevens dicht bij het huidige antirealisme, een actuele stroming, die wetenschappelijke theorieën als modellen ziet die niet waar of onwaar zijn, maar die wel een adequate voorspelling en verklaring van de verschijnselen geven. (...) De problemen beginnen pas als een daarvan zichzelf als uniek presenteert en alle andere de hoek indringt. (...) Zo wordt de humanistische Verlichtingstraditie voortgezet in een actuele 'Verlichting van de Verlichting', die het metafysische begrip 'waarheid' net zo vastberaden blijft seculariseren als indertijd het begrip 'God'.